Merkez Bankası: Kuruluşuna dair belgeler 100 yıl sonra ortaya çıktı

Hollanda Devlet Arşivi’nde yer alan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluş sürecine ilişkin belgeler, 100 yıl sonra gün yüzüne çıktı. 

Belgelerde, Hollanda Merkez Bankası Başkanı Gerard Vissering’in Türkiye için hazırladığı gizli raporu Almanya Merkez Bankası Başkanı Hjalmar Schacht’a gizlice ilettiği ve bu durumun büyük bir güven ihlali yarattığı ortaya çıktı. Özellikle 10 kopyadan oluşan dosyanın 8 nüshasının kaybolmuş olması dikkat çekiyor.

VİSSERİNG’İN RAPORU VE GİZLİLİK İHLALİ  

Vissering’in hazırladığı rapor, Türkiye’nin ekonomik durumu ve Merkez Bankası kurma sürecine dair kritik bilgiler içeriyordu.

Ancak Vissering, raporun gizli olduğunu belirtmesine rağmen, Almanya Merkez Bankası Başkanı Schacht’a iletti. Bu olay, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomik bağımsızlığına yönelik büyük bir tehdit oluşturdu ve uluslararası güveni sarstı. 

DOSYANIN KAYIP NÜSHALARI  

Hollanda Devlet Arşivi’ndeki incelemelerde, Vissering’in yardımcısının raporun 8 nüshasını daha göndereceğini belirten notuna rağmen bu kopyaların kaybolduğu anlaşıldı.

Araştırmacılar bu durumun, arka planda daha karmaşık ve diplomatik ilişkilere işaret edebileceğini düşünüyor.

TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI’NIN KURULUŞ SÜRECİ  

1928 yılında başlatılan Merkez Bankası çalışmaları, Türkiye’nin ekonomik bağımsızlığını kazanması için önemli bir adım olarak görülüyordu.

İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Abdülhalik Renda, bağımsız bir merkez bankası kurulmasını savunurken, Türkiye İş Bankası Başkanı Celal Bayar, mevcut bankanın Merkez Bankası’na dönüştürülmesini önerdi. Ancak bu fikir, İnönü tarafından sıcak karşılanmadı. 

Sonuç olarak, 11 Haziran 1930’da kabul edilen yasa ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 3 Ekim 1931’de faaliyete geçti.

MERKEZ BANKASI’NIN TARİHİ VE OSMANLI DÖNEMİ

Osmanlı Devleti, klasik ekonomik örgütlenme yapısıyla para arzını, altın ve döviz rezervlerini, iç ve dış ödemeleri çeşitli kurumlar aracılığıyla yönetmiştir. 19. yüzyıla kadar bu yapı devam etmiş, Osmanlılar padişah adına altın sikke basmışlardır. Ancak mali sıkıntılar nedeniyle 1840 yılında “Kaime” adıyla kâğıt para basılmıştır. 1856 yılında kurulan Ottoman Bank, dış borçları yönetmek ve kredi sağlamak amacıyla kurulmuş, 1863 yılında Osmanlı Bankası adını alarak devlet bankası statüsüne kavuşmuştur. Bankanın yabancı sermayeye dayanması, milli bir merkez bankası fikrini doğurmuştur. Bu fikir, 1917’de Osmanlı İtibar-ı Millî Bankası’nın kuruluşuyla sonuçlanmışsa da Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bu banka amacına ulaşamamıştır.

CUMHURİYET DÖNEMİ

Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte ekonomik bağımsızlık hedeflenmiş ve merkez bankası kurulması tartışmaları hız kazanmıştır. 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde milli bir merkez bankası kurulması fikri öne çıkmış ve 1927’de Maliye Bakanı Abdülhalik Renda’nın sunduğu taslak kabul edilmiştir. Hollandalı uzman Gerard Vissering ve İtalyan Kont Volpi gibi isimler, bağımsız bir merkez bankasının gerekliliğine işaret etmişlerdir. 1930’da Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilmiş, 1931’de ise Merkez Bankası faaliyetlerine başlamıştır.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEM

Merkez Bankası, 1970 yılında kabul edilen 1211 Sayılı Kanun ile yeniden yapılandırılmış ve bankanın görev ve yetkileri genişletilmiştir. Yönetim yapısı değişmiş, sermayesi artırılmış ve Banka’nın Hazine işlemlerindeki rolü belirginleştirilmiştir.

1980 SONRASI DÖNEM

1980’li yıllarda Türkiye ekonomisi, serbest piyasa ekonomisine geçiş yaptı. Bu dönemde Merkez Bankası’na yeni yetkiler verildi ve Banka, para politikalarıyla döviz piyasalarını yönetmeye başladı. 1989 yılında Türk parasının konvertibl ilan edilmesi ve döviz kurlarının esnek hale getirilmesi önemli dönüm noktalarıydı.

2001 KRİZİ VE SONRASI

2001’deki ekonomik kriz sonrası Merkez Bankası Kanunu’nda önemli değişiklikler yapıldı. Fiyat istikrarı, Banka’nın ana hedefi olarak belirlendi ve araç bağımsızlığına kavuştu. 2006 yılında enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanmaya başlandı. 

Bugün Merkez Bankası, modern altyapısı ile Türkiye ekonomisine yön veren bir kurum olarak çalışmalarını sürdürüyor.

İLHAN KARAÇAY  – AMSTERDAM

KAYNAK: https://www.ilhankaracay.com/hollanda-devlet-arsivindeki-turkiye-merkez-bankasi-kurulus-dosyasindan-8-nusha-kayip/